Μελαγχολία & Κατάθλιψη στην κύηση & τη λοχεία

Η κύηση, ο τοκετός και η λοχεία είναι μια περίοδος τόσο σωματικών όσο και ψυχικών μεταβολών. Η γυναίκα κατά τη μετάβασή της στη μητρότητα βιώνει σε μικρό χρονικό διάστημα πρωτόγνωρες σωματικές, αλλά και ψυχικές μεταβολές και συναισθήματα, τα οποία μπορεί να είναι αλληλοσυγκρουόμενα και να γενούν νέα συναισθήματα.

Τα συναισθήματα αυτά μπορεί να είναι θετικά, όπως χαρά, υπερηφάνεια, αγάπη, αλλά και σε ορισμένες περιπτώσεις αρνητικά, όπως υπερβολικό άγχος, μελαγχολία, κατάθλιψη κ.ά. Κάθε γυναίκα με τη βοήθεια των λειτουργών υγείας, τη συμπαράσταση της οικογένειάς της, αλλά και τη συνειδητοποίηση από την ίδια της νέας κατάστασης πρέπει να απολαμβάνει τη μοναδικότητα της μετάβασης στο νέο της ρόλο, αυτόν της μητέρας.

Αυτό, όμως, δεν είναι πάντα και τόσο εύκολο, όταν κυριαρχούν αρνητικά συναισθήματα που έχουν σαν αποτέλεσμα η μητέρα να βιώνει έντονες αρνητικές ψυχικές καταστάσεις μελαγχολίας, κατάθλιψης κ.ά.

Θα πρέπει να τονιστεί, ότι σε ένα βαθμό είναι φυσιολογική η ψυχική φόρτιση που νοιώθει η γυναίκα κατά την εγκυμοσύνη και μετά τον τοκετό, και η κατάσταση αυτή συνήθως εξομαλύνεται μετά τις 10 πρώτες ημέρες από τη γέννηση του μωρού. Όταν, όμως, τα αρνητικά συναισθήματα επιμένουν σε χρονική διάρκεια και αυξάνονται σε ένταση, η μητέρα θα πρέπει να βοηθήσει τον εαυτό της (εφόσον αντιληφθεί ότι υπάρχει δυσκολία να διαχειριστεί τα συναισθήματά της) και να ζητήσει βοήθεια από την οικογένειά της ή από κάποιο ειδικό ανάλογα με τη βαρύτητα της κατάστασης.

Η κατάθλιψη συνδέεται με διάφορους παράγοντες, όπως ύπαρξη προηγούμενου ιστορικού κατάθλιψης, προγεννητική κατάθλιψη, έλλειψη υποστήριξης, σοβαρά συζυγικά προβλήματα, πιεστικά και αγχογόνα γεγονότα ζωής και σε ορισμένες περιπτώσεις με το μορφωτικό και χαμηλό κοινωνικοοικονομικό επίπεδο.

Γενικά, οι ψυχικές διαταραχές είναι περισσότερο διαδεδομένες στα χαμηλότερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα λόγω της μεγαλύτερης συχνότητας χρόνιων στρεσογόνων γεγονότων, όπως π.χ. ανεργία, επιπτώσεις που έχουν άλυτα οικονομικά προβλήματα με αποτέλεσμα τα άτομα αυτά σταδιακά να γίνονται πιο ευάλωτα στις αρνητικές συνέπειες του άγχους και του στρες. Στην περίπτωση των νεαρών μητέρων η φροντίδα του νεογέννητου και η απόκτηση νέων ευθυνών κουράζει τις γυναίκες εκείνες που ζουν μια δυσμενή οικογενειακή ζωή, τις κοινωνικά απομονωμένες γυναίκες και περιθωριοποιημένα άτομα με μια ήδη βεβαρημένη ψυχολογική κατάσταση.

Η έλλειψη υποστήριξης επίσης παίζει σημαντικό ρόλο στην εκδήλωση της κατάθλιψης των νέων μητέρων, όταν δηλαδή δεν υπάρχει η αναγκαία κατανόηση και υποστήριξη από το σύντροφο και τους συγγενείς. Έχει σημασία η υποστήριξη που δίνεται να είναι ουσιαστική και ποιοτική. Για παράδειγμα, γυναίκες ανύπαντρες ή εκείνες που δεν έχουν στήριξη από την οικογένειά τους είναι πιο επιρρεπείς στην κατάθλιψη σε σχέση με εκείνες που έχουν ένα σύντροφο ή μια οικογένεια που θα τους συμπαρασταθεί στις νέες ψυχοσυναισθηματικές αλλά και σωματικές αλλαγές που βιώνουν.

Σε ότι αφορά το ερευνητικό μέρος των καταστάσεων αυτών στην πλειοψηφία των μελετών για την κατάθλιψη οι εκτιμήσεις πραγματοποιούνται με δύο ευρέως χρησιμοποιούμενες κλίμακες: την κλίμακα του Εδιμβούργου για την επιλόχειο κατάθλιψη (Edinburgh Postnatal Depression Scale, ΕPDS) και την κλίμακα για την κατάθλιψη του Beck (Beck Depression Inventory, BDI).

Επιλόχεια καταθλιπτική διάθεση

Παρά το γεγονός πως αμέσως μετά τον τοκετό η νέα μητέρα βιώνει συναισθήματα χαράς και ικανοποίησης, υπάρχουν και οι περιπτώσεις εκείνες κατά τις οποίες ορισμένες μητέρες βυθίζονται περιστασιακά σε καταστάσεις αμφιβολίας και κακής διάθεσης, που όμως σύντομα υποχωρούν χωρίς να αφήνουν ίχνη.

Τις πρώτες μέρες μετά τον τοκετό ένα μεγάλο ποσοστό γυναικών (περίπου 75%) ξεσπούν σε κλάματα χωρίς ιδιαίτερο λόγο ή είναι γενικά ευέξαπτες. Η κατάσταση αυτή χαρακτηρίζεται ως επιλόχεια καταθλιπτική διάθεση (baby blues) και πιθανόν προκύπτει από τις απότομες ορμονικές αλλαγές με τις συναισθηματικές μεταπτώσεις που συνεπάγονται, τη σωματική ταλαιπωρία του τοκετού, την έλλειψη ύπνου, το στρες, τις αυξημένες οικογενειακές φροντίδες, τυχόν προβλήματα θηλασμού, σωματικές ενοχλήσεις από την καισαρική τομή ή την περινεοτομή, κ.ά.

Μία από τις παραπάνω περιπτώσεις ή συνδυασμός αυτών δεν επιτρέπουν στη γυναίκα να χαλαρώσει και να χαρεί το μωρό της. Είναι, λοιπόν, φυσιολογική αντίδραση εκ μέρους της να αντιμετωπίζει όλες αυτές τις δυσκολίες με περιοδικά επεισόδια κακής διάθεσης.

Το πρόβλημα γίνεται εντονότερο, όταν δεν υπάρχει υποστήριξη από το περιβάλλον.

Το να αισθάνεται μια νέα μητέρα θλιμμένη και αβοήθητη, παρότι έχει γεννήσει ένα όμορφο και υγιές παιδί, εκλαμβάνεται από το περιβάλλον της ως περίεργη και ανεξήγητη αντίδραση. Σε αυτό το σημείο ο σύντροφος ή η οικογένεια θα πρέπει να στηρίξει τη γυναίκα και να κατανοήσει τις αντιδράσεις και τη ψυχική φόρτισή της, που σε ένα βαθμό είναι απόλυτα δικαιολογημένη. Πρέπει να βοηθηθεί η νέα μητέρα να ξεπεράσει αυτό το στάδιο γρήγορα και να ξαναβρεί τους αρχικούς ρυθμούς της ζωής της, το κέφι και τη ζωντάνια της αναλαμβάνοντας με πλήρη συνείδηση και χαρούμενη διάθεση το νέο της ρόλο ως μητέρα.

Tips για να αντιμετωπιστεί η επιλόχεια κακή διάθεση:

• Να βρίσκει η νέα μητέρα ευκαιρίες για ξεκούραση και ύπνο. Σε αυτό μπορεί να βοηθήσει ο σύζυγος, η μητέρα της ή μια βρεφονηπιοκόμος που θα αναλάβει για λίγο εξολοκλήρου τη φροντίδα του βρέφους. 
• Η γυναίκα να αφιερώνει χρόνο για την ίδια, να φροντίζει και να περιποιείται τον εαυτό της, να βγαίνει από το σπίτι, να πηγαίνει βόλτα για να νοιώθει πιο άνετα, να χαλαρώνει και να αλλάζει παραστάσεις. 
• Να επανασυνδεθεί με τις φίλες της και να κάνει καινούριες παρέες με άλλες μαμάδες, να μοιραστεί τις σκέψεις και τους προβληματισμούς της, για να μην αισθάνεται απομονωμένη και μόνη. 
• Να μη διστάζει να απευθυνθεί σε κάποιο ειδικό για τις απορίες της ή ακόμα και σε κάποιο φορέα που θα τη βοηθήσει στους προβληματισμούς της, όπως κάποια σχολή γονέων, ένα κέντρο φροντίδας μητέρας και παιδιού, κέντρα οικογενειακού προγραμματισμού κ.ά. 
• Να συζητά με το περιβάλλον της και να ζητάει βοήθεια, αν νοιώθει σωματικά ή ψυχολογικά αδύναμη να αντεπεξέλθει. Οι μπαμπάδες συνήθως εμφανίζονται πρόθυμοι να περιποιηθούν το μωρό τους, να το ταΐσουν, να το κάνουν μπάνιο, να αλλάξουν πάνα, να παίξουν μαζί του και να το νανουρίσουν. Η ενθάρρυνση των μπαμπάδων να ασχοληθούν με το μωρό τους είναι πολύ σημαντική από τη πλευρά της μητέρας και είναι κάτι που θα βοηθήσει τόσο την ίδια να κερδίσει χρόνο για τον εαυτό της όσο και για το νέο μπαμπά να έρθει πιο κοντά με το μωρό του. 
• Να μιλάει για τα συναισθήματά της με το οικογενειακό της περιβάλλον. Εξάλλου, οι γιαγιάδες μπορούν να δώσουν πολύτιμες συμβουλές για το μεγάλωμα των εγγονιών τους μιας και έχουν περάσει και εκείνες από παρόμοια κατάσταση. 
• Να δοθεί σημασία στο θέμα της ερωτικής επιθυμίας τόσο της γυναίκας όσο και του συντρόφου και να μην παραμεληθεί το σεξ εξαιτίας του ερχομού του μωρού. Υπάρχουν περιπτώσεις που μπορεί να μειωθεί η σεξουαλική ορμή και επιθυμία της γυναίκας λόγω ορμονικών αλλαγών, πόνου από την περινεοτομή, κούρασης, υπερβολικού ενδιαφέροντος για το βρέφος, αλλαγής της εικόνας του σώματος, κ.ά. Υπάρχουν φορές μάλιστα που κάποιοι από τους παραπάνω λόγους ενδεχομένως να επηρεάσουν το σεξουαλικό ενδιαφέρον του άντρα. Για αυτό το λόγο το ζευγάρι θα πρέπει να συζητά για τις νέες αλλαγές στη ζωή του, να δείχνει κατανόηση και υπομονή. Η νέα μητέρα δε θα πρέπει να παραμελεί το σύντροφο, ενώ ο άντρας θα πρέπει να διαβεβαιώνει τη σύντροφό του ότι δεν έπαψε να τη θεωρεί ελκυστική και επιθυμητή ως γυναίκα και να της αποδεικνύει με κάθε ευκαιρία ότι δεν την ταυτίζει μόνο με το μητρικό της ρόλο.
• Η γυμναστική και οι βόλτες στον καθαρό αέρα αναζωογονούν τον οργανισμό, το άκουσμα χαλαρωτικής μουσικής (μουσικοθεραπεία) και ο χορός προσφέρουν ψυχική και σωματική ευεξία, ένα χαλαρωτικό μασάζ και οτιδήποτε μπορεί να χαλαρώνει και να κάνει μια γυναίκα να αισθάνεται όμορφη, δυνατή και υγιής βοηθούν, ώστε να ξεπεραστούν τα μελαγχολικά φαινόμενα.

Επιλόχεια κατάθλιψη ή μεταγεννητικό σύνδρομο (postpartum depression)

Η επιλόχεια κατάθλιψη αποτελεί ψυχική διαταραχή που παρουσιάζεται σε ένα μικρό ποσοστό γυναικών (περίπου 10 - 20%) στην περίοδο της λοχείας και μπορεί να διαρκέσει από λίγες εβδομάδες, λίγους μήνες έως και ένα χρόνο περίπου. Η κατάθλιψη στη λοχεία αποτελεί την πιο συχνή ψυχιατρική επιπλοκή και χρειάζεται ψυχιατρική υποστήριξη. Στις περισσότερες περιπτώσεις πρόκειται για γυναίκες με α) επιβαρυμένο ψυχιατρικό ιστορικό (98%), β) παθολογικά προβλήματα στην κύηση, γ) προηγούμενη κακή εμπειρία τοκετού και δ) προβλήματα γάμου, έλλειψη κοινωνικής υποστήριξης.

Οι γυναίκες αυτές αναφέρουν, ότι νοιώθουν απελπισμένες, ακινητοποιημένες και αβοήθητες, χωρίς να μπορούν να εξηγήσουν αυτή τους την απόγνωση. Μπορεί τότε να παρουσιαστούν προβλήματα βάρους, διαταραχές στις διατροφικές τους συνήθειες, αϋπνίες, έντονη υπνηλία, ευερεθιστότητα και εριστική διάθεση, υπερβολικό άγχος και επεισόδια πανικού (με σωματικά συμπτώματα, όπως ταχυκαρδίες, σταμάτημα αναπνοής, πόνους στο στήθος ή στο στομάχι, ιλίγγους, φοβίες, κ.ά), ψυχαναγκαστική συμπεριφορά, αδυναμία να αναπτύξουν συναισθηματικό δεσμό με το βρέφος για το οποίο εκφράζουν ακόμα και φόβο ότι μπορεί να το κακοποιήσουν, μπορεί ακόμα να έχουν διάφορες αρνητικές σκέψεις και τάσεις αυτοκαταστροφικές.

Σε ακραίες περιπτώσεις η γυναίκα μπορεί να αισθάνεται κάποια πνευματική σύγχυση.

Στις περιπτώσεις αυτές, καθώς και στις σπάνιες περιπτώσεις επιλόχειας ψύχωσης (παραισθήσεις, μανιοκαταθλιπτικές τάσεις, κ.ά.) θα πρέπει αμέσως να αναζητηθεί η βοήθεια ψυχοθεραπείας ή ψυχιατρική υποστήριξη με φαρμακοθεραπεία.

Συνήθως η ύπαρξη μακροχρόνιων επεισοδίων κατάθλιψης συνδέεται με έλλειψη οικογενειακής υποστήριξης, ιατρικά προβλήματα της μητέρας ή του νεογέννητου, σοβαρά οικονομικά προβλήματα του ζευγαριού, αλλά και τυχόν μη ρεαλιστικές προσδοκίες της γυναίκας από την εμπειρία της μητρότητας.

Το αξιοσημείωτο είναι, ότι το “μεταγεννητικό σύνδρομο” με τα συμπτώματα νοητικής σύγχυσης, άγχους και κατάθλιψης παρουσιάζεται όχι μόνο στις φυσικές (βιολογικές) μητέρες, αλλά και σε αυτές που υιοθετούν ένα παιδί. Τα παραπάνω συμπτώματα μπορεί να εμφανιστούν και στους άνδρες μετά τη γέννηση του παιδιού τους.

Προγεννητική κατάθλιψη

Προγεννητική είναι η κατάθλιψη που εμφανίζεται κατά τη διάρκεια της κύησης. Η προγεννητική κατάθλιψη μπορεί να αποτελεί την επιδείνωση προϋπάρχουσων διαταραχών ή να εμφανίζεται για πρώτη φορά με την ευκαιρία της κύησης, σε μια προσωπικότητα που ενδέχεται να έχει μια σχετική προδιάθεση.

Η διάγνωση της προγεννητικής κατάθλιψης, όπως και κάθε καταθλιπτικού επεισοδίου σύμφωνα με το ΙCD-10, απαιτεί περίοδο δύο εβδομάδων επίμονης αλλαγής στη διάθεση και παράλληλη απώλεια ενδιαφέροντος και απόλαυσης για τις δραστηριότητες. Επιπλέον, πρέπει να συνυπάρχουν: αλλαγή στον ύπνο, αλλαγή στην όρεξη, μειωμένη ή αυξημένη δραστηριότητα, υπερβολική κούραση, περιορισμένη συγκέντρωση, συναισθήματα αναξιότητας και σκέψεις θανάτου. Τα συμπτώματα της προγεννητικής κατάθλιψης είναι παρόμοια με τα συμπτώματα της κατάθλιψης.

Συνήθως οι έγκυες, αν και διαπιστώνουν αλλαγές στη συμπεριφορά τους και αναγνωρίζουν τα συναισθήματά τους, ντρέπονται να τα εκφράσουν και να ζητήσουν επιστημονική βοήθεια.

Η αιτιολογία της προγεννητικής κατάθλιψης παραμένει ασαφής, ενοχοποιούνται σύνθετες αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μαιευτικών, ψυχολογικών και κοινωνικοοικονομικών παραγόντων.

Οι επιπτώσεις από μια κατάθλιψη, που δεν αντιμετωπίστηκε θεραπευτικά, μπορεί να οδηγήσουν σε κινδύνους την έγκυο, όπως σε κακή διατροφή, σε άστατο ύπνο, δυσκολία να ακολουθήσει οδηγίες για προγεννητική φροντίδα, αυτοκαταστροφικές τάσεις, επιδείνωση χρόνιας ιατρικής πάθησης, ανάπτυξη της εξάρτησης από τον καπνό, το αλκοόλ ή τα ναρκωτικά. Από έρευνα προέκυψε, επίσης, ότι η κατάθλιψη σχετίζεται με την αύξηση του κινδύνου για εκλαμψία, ενώ ένα από τα αποτελέσματα της κατάθλιψης είναι και η πτώση των γνωστικών λειτουργιών.

Τα συμπτώματα της κατάθλιψης κατά τη διάρκεια της κύησης έχουν συνέπειες και στο έμβρυο. Οι έγκυες που παρουσίασαν προγεννητική κατάθλιψη είναι πιθανό να έχουν νεογνά με αυξημένη ευερεθιστότητα, διαταραχές ύπνου και μειωμένη ανταπόκριση. Η κατάθλιψη μπορεί, επίσης, να προκαλέσει σύγκρουση στις συζυγικές και οικογενειακές σχέσεις. Μελέτες που έχουν γίνει συσχετίζουν την προγεννητική με την επιλόχεια κατάθλιψη.

Πρέπει να τονιστεί, ότι είναι πολύ σημαντικό να γίνεται διερεύνηση και πρώιμη αντιμετώπιση της προγεννητικής κατάθλιψης κατά τη διάρκεια της κύησης. Με τον τρόπο αυτό πολλά από τα επεισόδια επιλόχειας κατάθλιψης μπορούν να προληφθούν και με κατάλληλη αντιμετώπιση να αποφευχθούν αρνητικές επιπτώσεις στη μέλλουσα μητέρα, στο νεογνό, στον πατέρα και στο ευρύτερο οικογενειακό περιβάλλον.

Γενικά οι έγκυες θα πρέπει να μην απομονώνονται, να εκδηλώνουν τα συναισθήματά τους, να συζητούν για τους προβληματισμούς τους και να ζητούν βοήθεια από την οικογένεια. Επίσης, δε θα πρέπει να διστάζουν να απευθυνθούν σε κάποιο ψυχολόγο που θα τους βοηθήσει και θα τους δώσει χρήσιμες συμβουλές για να ξεπεράσουν τα αρνητικά συναισθήματα που μπορεί να νοιώθουν και που θα τις παραπέμψουν σε κάποιο άλλο ειδικό, αν διαγνώσουν κάποιο πρόβλημα. Με αυτό τον τρόπο η μέλλουσα μαμά θα αντιμετωπίσει τα όποια προβλήματα τη βασανίζουν, ώστε να μπορέσει να σταθεί στα πόδια της να αντεπεξέλθει και να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες.

Επιπλέον, η έγκυος μπορεί να απευθυνθεί σε κέντρα οικογενειακού προγραμματισμού, κέντρα φροντίδας μητέρας και παιδιού και σχολές γονέων που θα της παρέχουν πολύτιμες συμβουλές, θα την παραπέμψουν σε ειδικούς, αν χρειασθεί, και θα την προσανατολίσουν στην επίλυση των προβλημάτων της.

Πηγές: Εξελικτική & Κλινική Ψυχολογία στο χώρο της υγείας. Δρ. Χρυσούλα Μελισσά Χαλικιοπούλου Βασική Μαιευτική & Περιγεννητική Ιατρική, Σ. Ε. Καρπάθιος 3η Επιστημονική διημερίδα Α.Τ.Ε.Ι.Θ “Έρευνα και νεότερα δεδομένα στη μαιευτική” 1η Επιστημονική διημερίδα Α.Τ.Ε.Ι.Θ “Έρευνα στη μαιευτική”  www.yeskid.gr